Sağlık Dünyasının Siyah Kuğusu: Nosebo Etkisi Nedir?

Daha önce hiç yalnızca olumsuz düşüncelerinizin sağlıklı bedeninizi kötü etkilediğine şahit oldunuz mu? Ya da sadece prospektüste gördüğünüz için önceden ortaya çıkmayan o yan etkiyi yaşadığınızı hissettiğiniz?

Bugün sağlık dünyasının bilinmeyen karanlık sularına açılıyoruz, işte plasebonun kötü ikiz kardeşi nosebo ve sağlık üzerindeki etkileri.

Plaseboyu Hatırlayalım

İkinci Dünya Savaşı sırasında bir doktorun, yaralı askerlerin tedavisi sırasında kullanılan morfin tükendiğinde, hastalara tuzlu su karışımı vermeyi denemesiyle başlıyor hikaye. Doktor bu karışımı verirken bir yandan da karışımın askerlerin ağrılarını dindirici etkisi konusunda onlara güven veren konuşmalar ve telkinler uygulamıştır.

Sonuçta yaralı askerlerin %35’inden fazlasında bu karışımın etkili olduğu gözlemlenmiştir. Bu sonuçların yayınlanmasından sonra plasebo etkisi olarak isimlendirilen bu olgu tıp alanında araştırılmaya başlanmıştır.¹

En basit tabiriyle aslında Latincede ‘Memnun edeceğim.’ anlamına gelen plasebo, kişinin kendisine gerçekte bir tedavi uygulanmamasına rağmen uygulandığına inanarak iyileşmesini anlatan tıbbi ve psikolojik bir terimdir.²

Nosebo Etkisi Nedir?

Nosebo etkisi, kişinin herhangi bir tedavi yöntemi veya ilaçla ilgili olumsuz beklenti ya da korkularının kişide olumsuz etkilere sebep olması durumudur.³
Nosebo sözcüğü Latince’de “Zarar vereceğim. ” anlamına gelir ve plasebonun temelde zıddıdır. Bir plasebo, tedavinin etkinliğinden bağımsız nedenlerle kişilere iyi hissettirip olumlu sonuçları arttırırken, nosebo kişilerin aynı şekilde daha kötü hissetmelerine ve bazı istenmeyen sonuçların ortaya çıkmasına sebep olabilmektedir.⁴ 

‘Nosebo etkisi sağlık hizmetlerinde güçlü bir etkendir ve etkisi genellikle hafife alınır.’

Klinik kısımda olduğu gibi, araştırma çalışmalarındaki nosebo da etik açıdan karışık durumlar içerir. Bundan dolayı araştırmalar sınırlıdır.

Örneğin, güçlü bir ağrı kesiciyle yapılan sağlıklı denekleri kapsayan bir araştırmada pozitif telkinin ilacın etkinliğini artırırken, negatif telkinin (bu ilacın ağrıyı arttıracağı gibi) ağrı kesici etkinin tamamen önünü kesmesine neden olmuştur. 

İlginç bir şekilde, beyin aktiviteleri incelendiğinde de ağrı bölgelerindeki aktivitenin arttığına ağrı kesici etkinin ise azaldığına yönelik karmaşık mekanizmalara şahit olunmuştur.⁵

Sadece İlaç Tedavisiyle Sınırlı Değil

Bir nosebo etkisi plasebo gibi psikolojik durumlarda da ortaya çıkabilmektedir:⁴

• Kemoterapi hastalarının aynı ortama benzeyen veya çağrıştıran durumlarla karşılaştığında bulantı hissetmesi
• Astım hastalarına kapalı bir kapta bile olsa bir alerjen gösterildiğinde astım ataklarının tetiklenmesi 
• Deneysel olarak ağrı ile eşleştirilen ışıklar ve görüntüler gibi görsel işaretlerin tek başına sağlandığında da ağrıyı tetiklemesi⁶

Neden Bu Kadar Önem Vermeliyiz?

Hem plasebo hem de nosebo etkilerini anlamak adına iki nedenden dolayı yoğun bir şekilde çalışılmaktadır: İstenmeyen sonuçlardan kaçınmak ve terapötik faydaya ulaşabilmek.⁴

Klinik çalışmalarda plasebo alan hastaların dörtte biri yan etkiler sebebiyle tedaviyi yarım bırakmaktadır. Bu da bir nosebo etkisinin, aktif tedavinin kesilmesinde veya tedaviye bağlı kalınmamasında payı olabileceğini düşündürmektedir.⁶

Hekimler ve Sağlık Çalışanları Ne Yapabilir?

Bir ilaç uygulandığında nosebo yanıtı nasıl en aza indirilebilir? Bu belirsizdir, ancak hastanın ne hissedeceğine dair olumsuz bilgiler en minimize şekilde verilebilir.⁴

Sağlık hizmeti sağlayıcıları, nosebo etkisini en aza indirmek için hastalara tedaviler ve bunların potansiyel yan etkileri hakkında açık ve doğru bilgiler vermeli, güven ortamı oluşturmalı, hastanın sahip olabileceği korku veya endişeleri dikkatle dinleyip cevaplandırmalı, sabırlı olmalıdır. Empati bu noktada çok önemlidir.

Bir yandan hastaların tercihlerini ve değerlerini geçersiz kılmak da bir nosebo tepkisine neden olmakla beraber hastalarla iletişim kurarken bu etkinin farkında olunmalıdır.⁴

Peki Hastalar?

Nosebo etkisini azaltmak aşağıdaki stratejiler denenebilir:

• Tedaviyle ilgili endişelerinizi, korkularınızı (ilaç prospektüsünde aklınıza takılan yan etkiler gibi) hekiminize ve eczacınıza danışmaktan çekinmeyin.
• Olumlu sonuçlara odaklanmaya gayret gösterin.
• Tedaviyle ilgili doğru araştırmalar yapıp bilgi sahibi olmaya çalışın.
• Kaygılarınıza yardımcı olabilecek (meditasyon, spor gibi) rahatlama teknikleri deneyin
• Benzer tedaviler geçirmiş veya tedaviyle ilgili olumlu deneyimleri olan diğer kişilerle konuşup destek alabilirsiniz. (Bu noktada negatif dönütler alan kişilerden uzak durmak önem taşımaktadır.)

Bunlar alternatif çözüm önerileri olup en doğru bilgiyi hekiminize ve eczacınıza danışarak alınabileceği unutulmamalıdır. Bazı durumlarda çabamıza ek olarak destek almak bize hiç düşünemeyeceğimiz kadar büyük faydaları da beraberinde getirebilir.

Sonuç olarak nosebo etkisinin sağlık hizmetlerinde güçlü bir etken olduğunu bilip sadece düşüncelerimizle bile vücudumuzu kontrol edebileceğimizin farkında olmalıyız. 

Vücudumuzun tüm gizemini çözebilmek ne mümkün! Peki nosebo etkisini öğrendikten sonra varabileceğimiz şaşırtıcı sonuç? Bilmediğin şey sana zarar veremez.⁷

Sağlıklı Günler!
 

Kaynakça

1. https://bilimgenc.tubitak.gov.tr/plasebo-etkisi-nedir
2. https://www.healthline.com/health/placebo-effect
3. Merriam-Webster. Nocebo. Available at: http://www.merriam-webster.com/dictionary/nocebo.
4. Placebo and its evil twin, nocebo Crossref DOI link: https://doi.org/10.1016/j.adaj.2016.02.009
5. Takeshi Watanabe, Mette Sieg, Sigrid Juhl Lunde, Mads Persson, Pankaj Taneja, Lene Baad‐Hansen, Maria Pigg, Lene Vase, Nocebo response in dentistry: A systematic review and meta‐analysis of adverse events in analgesic trials of third molar removal, Journal of Oral Rehabilitation, 10.1111/joor.13414, 50, 4, (332-342), (2023).
6. https://www.drozdogan.com/plasebo-ve-nosebo-nedir-beklentilerin-gucu/
7. https://www.smithsonianmag.com/science-nature/what-is-the-nocebo-effect-5451823/